Mechanizmy obronne – dysocjacja, wyparcie i przemieszczenie

W życiu zdarzają się sytuacje, kiedy nasze zachowanie nie jest do końca uzasadnione bądź racjonalne. Jego podłożem może być stres oraz strach, z którymi nie jesteśmy w stanie sobie poradzić. Mechanizmy obronne, jakie stosujemy często nieświadomie, pozwalają nam pokonać obciążenia.

Aby poradzić sobie z trudnymi sytuacjami, myślami czy wydarzeniami, ludzie stosują tzw. mechanizmy obronne. Są to zachowania, których celem jest zdystansowanie się i odcięcie od nieprzyjemnych uczuć. Chronią umysł przed tym, co dla nas ciężkie i trudne. Dzięki nim możemy pozbyć się np. uczucia lęku czy strachu. Z mechanizmów obronnych możemy korzystać świadomie, jednak w większości przypadków są one całkowicie niezależne od nas i w skrajnych przypadkach mogą sprawić, że pacjent będzie żyć w iluzji.

Pojęcie mechanizmów obronnych jest dziś jednym z podstawowych pojęć stosowanych w psychologii. Zostało ono pierwszy raz zdefiniowane przez S. Freuda, który był twórcą psychoanalizy. Twierdził on, że źródłem mechanizmów obronnych jest cierpienie rozumiane jako konflikt między pragnieniami a normami moralnymi. Wraz z upływem czasu jego koncepcja ewoluowała, a mechanizmy obronne wiązał głównie z instynktem seksualnym. Po dokonaniu podziału aparatu psychologicznego na id, ego i superego Freud poszedł o krok dalej, interpretując mechanizmy obronne jako techniki, którym posługuje się ego, by zapobiec konfliktom wewnętrznym.

Występowanie mechanizmów obronnych jest naturalną reakcją organizmu człowieka na zmianę. Pełnią one funkcję adaptacyjną i pozwalają osobie, która jest stosuje, na szybki powrót do normalności. Problem może pojawić się wówczas, gdy mechanizmy obronne przybierają groźną dla człowieka formę. Dotyczy to w szczególności osób, które zamiast rozwiązać problemy, starają się ze wszelką cenę je od siebie odsunąć. Takie zachowanie może być niestety destrukcyjne, a usilne działanie wbrew naszej naturze może doprowadzić do jeszcze głębszych zaburzeń, przy których niezbędna jest wizyta u psychologa.

W wielu przypadkach mechanizmy obronne mogą pomóc nam odnaleźć się w nowej, ciężkiej sytuacji. Jeżeli są stosowane w sposób wybiórczy, elastyczny i nie prowadzą do skrajności, mogą okazać się skuteczne w zażeganiu konfliktów wewnętrznych oraz zewnętrznych. Aby miało to miejsce, powinny zostać zastosowane wyłącznie w pierwszej fazie styczności z problemem lub konfliktem. W takich warunkach mogą znacznie zredukować poczucie lęku oraz zagrożenie i prowadzić do bardziej racjonalnego działania w przyszłości.

Myśląc o mechanizmach obronnych, najczęściej do głowy przychodzi nam wyparcie. Jednakże jest to tylko jeden ze sposób radzenia sobie z ciężkimi sytuacjami. Do najczęstszych mechanizmów zaliczyć możemy również dysocjację, przemieszczenie, izolację, projekcję, zaprzeczenie czy identyfikację z agresorem.

Jednym z najgroźniejszych mechanizmów obronnych jest dysocjacja, która uaktywnia się w przypadku traumatycznych i ciężkich przeżyć. Jej przyczyną może być np. katastrofa, wojna, znęcanie się czy wykorzystywanie seksualne. Gdy organizm przekroczy próg odporności na urazy, w pewnym sensie ucieka od traumatycznego doświadczenia. Osoba ma wrażenie, że to, co się wydarzyło, miało miejsce dużo wcześniej. Odłącza się od świata realnego i żyje w rzeczywistości, która jest dla niej łatwiejsza do zaakceptowania i zrozumienia. Dysocjacja może prowadzić do utraty kontroli nad świadomością, czasowej zmiany cech osobowości, a nawet do rozdwojenia jaźni. Chory może również cierpieć na amnezję dysocjacyjną o charakterze częściowym lub całkowitym.

Mechanizm obronny w postaci wyparcia, zwanego również represją, chroni przed trudnymi wspomnieniami. Polega na usunięciu z pamięci tego, o czym pacjent chce zapomnieć. Mogą być to np. negatywne lub bolesne przeżycia. Stan represji może utrzymywać się przez bardzo długi czas. Niestety pamięć ma to do siebie, że nie da się jej po prostu wymazać, a wspomnienia mogą wrócić nawet po wielu latach. Mam to miejsce w szczególności u osób, które przeżyły traumę w dzieciństwie i skutecznie wyparły ją z pamięci na pewien czas. Niestety w dorosłym życiu wspomnienia mogą powrócić i powodować trudności, np. problemy w nawiązywaniu relacji.

Kolejnym częstych mechanizmów obronnych jest przemieszczenie, czyli skierowanie frustracji w stronę osoby, która nie jest zagrożeniem. Jest to po prostu przeniesienie emocji i myśli wymierzonych w jedną osobę na kogoś innego. Ten bardzo popularny mechanizm możemy zauważyć w życiu codziennym, np. gdy frustrację z pracy przenosimy do domu i zamiast denerwować się na szefa, negatywne emocje kierujemy w stronę innych członków rodziny, dzieci, a nawet zwierzęta domowe. Chociaż przemieszczenie pozwala się wyładować i może przynieść komfort psychiczny, to może również negatywnie wpływać na kontakty z innymi.

Mimo tego, że mechanizmy obronne uznawane są za naturalną reakcję organizmu, bardzo szybko mogą przerodzić się w trudne do wyleczenia zaburzenia psychologiczne. Jeżeli podejrzewasz, że Ty lub ktoś bliski zmaga się z tym problemem, postaw na psychoterapię i zrób wszystko, by jak najszybciej sobie z nim poradzić.