Dostrzeganie różnic płciowych i identyfikacja płciowa u dzieci

Problematyka rozwoju seksualnego dzieci i ich identyfikacji płciowej jest bardzo złożona. Źródeł rozwoju seksualnego dopatruje się we wszystkich sferach funkcjonowania człowieka, czyli biofizjologicznej, psychologicznej oraz społecznej. Jak przebiega rozwój tożsamości i identyfikacji płciowej u dzieci? Co ma największy wpływ na proces kształtowania różnic płciowych? Kiedy podejrzewać zaburzenia tożsamości płciowej u dziecka?

Ekspresja płciowa u dzieci nasila się w szczególności w okresie od 2. roku życia i trwa średnio do 6-7. roku życia, jako przejaw ich rozwoju biologicznego i psychologicznego. Można podzielić ją na 3 główne etapy, czyli tożsamość (do 2. roku życia) kiedy to dziecko zaczyna poprawnie określać płeć żeńską i męską, stabilność (okres od 3. do 4. roku życia) kiedy rozumie, że płeć jest taka sama przez całe życie, oraz stałość (okres od 6. do 7. roku życia), kiedy jest świadome, że to nie ubranie definiuje rodzaj płci, ale są to bardziej złożone czynniki.

Tożsamość płciowa to podstawowe poczucie tego, czym jest płeć męska i żeńska, trwałe i z reguły (choć nie zawsze) stabilne poczucie siebie jako niepowtarzalnej, spójnej jednostki w czasie. Łączy się ona z przekonaniem, czy jest się kobietą, czy mężczyzną. U dzieci zaznacza się już pod koniec 2. roku życia i trwa do 4. roku życia, wtedy nie ulega już znacznym zmianom. Kształtowanie tej tożsamości to element procesu indywidualizacji (separacji) dziecka, które rozpoczyna się we wczesnym dzieciństwie, a stabilność osiąga w okresie adolescencji.

Zwiastunami kształtującej się tożsamości płciowej jest między innymi obraz własnego ciała i poczucie odrębności od innych, które w wyniku dalszego rozwoju przekształcają się w postrzeganie siebie jako płci męskiej, bądź żeńskiej. Dziecko zaczyna utożsamiać się z własną płcią i rozpoznawać różnorodne funkcje reprodukcyjne u obu płci.

Po etapie rozwoju pojęcia płci i utożsamienia się z daną płcią u dzieci zaczynają pojawiać się zachowania masturbacyjne, interakcyjne oraz orientacyjne, które określa się łącznie jako ekspresja seksualna.

Jedną z jej podstawowych i najwcześniejszych form jest masturbacja (więcej przeczytasz w naszym tekście o masturbacji dziecięcej), ale mogą to być też zachowania związane z kontaktem z innymi osobami.

Zachowania orientacyjne mają na celu potwierdzenie przez dziecka m.in. różnic w budowie fizjologicznej mężczyzny i kobiety i przejawiają się poprzez podglądanie, ekshibicjonizm dziecięcy, ale także pytania odnoszące się do sfery seksualnej. W tym celu korzystają także z dostępnych książek, czasopism, stron internetowych.

Interakcje polegają z kolei na odtwarzaniu zaobserwowanych interakcji pomiędzy innymi ludźmi. Dzieci utrwalają zdobytą wiedzę poprzez przyjmowanie różnych ról i zabawy takie jak zabawa z dom, odgrywanie różnych zawodów czy zabawy w lekarza .

Więcej na ten temat: Rozwój seksualny dzieci

W wieku 5-6 lat u dzieci dochodzi do wykształcenia względnej stałości płci, dziecko zaczyna mieć świadomość, że pomimo zmian fizycznych, jakie zachodzą w ciele, człowiek ciągle zachowuje tę samą płeć i zaczyna świadomie porównywać między sobą płeć osób dorosłych, co dalej przekłada się na sposób jego zachowania, tzn. zaczyna ono odzwierciedlać zachowania osoby dorosłej o tej samej płci, z którą utożsamia się dziecko i uczy się, jakie zachowania są charakterystyczne dla jakiej płci.

Przykładowo jest to kojarzenie koloru niebieskiego z mężczyznami, a różowego z kobietami. To rodzic odgrywa tutaj fundamentalną rolę i poprzez swoje zachowanie kształtuje obraz swojego dziecka dotyczący różnych płci, kształtuje jego wzorce. Pokazuje mu, gdzie są granice kontaktu pomiędzy innymi osobami, co przekłada się w dalszym etapie życia na umiejętności społeczne dziecka. To rodzice zaszczepiają w potomstwu konkretne definicje kobiecości i męskości i kształtują stereotypy i oczekiwania, które następnie dziecko niesie ze sobą w trakcie życia.

Kształtowanie różnic płciowych i obrazu płci u dziecka zachodzi także poprzez kupowanie odmiennych rodzajów ubrań, butów czy zabawek chłopcom oraz dziewczynkom, urządzanie w inny sposób pokoju oraz stawianie innych oczekiwań. Z reguły są to przedmioty i oczekiwania zgodne z normami społecznymi i pewnymi stałymi wzorcami. Dziecko uczy się, jakie zachowania i postawy są kulturowymi wzorcami dla jego płci i w miarę upływu czasu uczy się je realizować. Dalej kształtowanie takich zachowań zostaje kontynuowane w okresie szkolnym, poprzez dostęp do mediów społecznościowych oraz innymi dziećmi.

W dalszych etapach rozwoju u dziecka dochodzi do wykształcenia tożsamości seksualnej jako udoskonalenia tożsamości płciowej. Seksualność zaczyna rozwijać się już w momencie zdeterminowania własnej płci, a okresy rozwoju obejmują niemowlęctwo, dzieciństwo i dojrzewanie. To ostatnie trwa około 8 lat i podczas niego dochodzi do wystąpienia pierwszej miesiączki u dziewcząt, kształtowania gruczołów piersiowych, przyrostu tkanki tłuszczowej i formowania kobiecej sylwetki, pojawienie się owłosienia łonowego, a u chłopców jest to m.in. rozwój jąder, rozwój prącia i pojawienie się mutacji. Warto podkreślić, że zmiany fizyczne idą ściśle w parze ze zmianami psychicznymi.

Niekiedy może dojść do pojawienia się zaburzeń w tożsamości płciowej, które możemy rozpoznać, kiedy dziecko:

• nieustannie nalega, że chciałoby być odmiennej płci,
• preferuje tylko i wyłącznie ubrania odmiennej płci,
• uczestniczy w grach i zabawach typowych dla odmiennej płci,
• zachowuje się charakterystycznie dla odmiennej płci niż jego.

Zaburzenia tożsamości mogą być wynikiem różnych czynników takich jak: zaburzenia hormonalne, zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego, kompleksy cielesne dziecka, błędy w wychowaniu, a także kiedy nie uwzględnia się jego biologicznej płci.

Osobami, które zajmują się taką problematyką u dzieci, są seksuolodzy i to oni posiadają niezbędną wiedzę do prowadzenia psychologicznego dzieci z takimi zaburzeniami, niemniej z reguły osobami zaangażowanymi w postępowanie z takimi dziećmi są także ginekolodzy, urolodzy, chirurdzy oraz endokrynolodzy.